Hiện nay, những bộ phim chuyển thể từ tiểu thuyết, các bản dịch sách, truyện hay các sáng tác phóng tác đang trở nên vô cùng phổ biến. Theo luật sở hữu trí tuệ tại Việt Nam, các sản phẩm này được coi là “tác phẩm phái sinh.”
Vậy tác phẩm phái sinh thực sự là gì, và quyền tác giả đối với các tác phẩm này được bảo hộ như thế nào?
1. Tác phẩm phái sinh là gì?
Tác phẩm phái sinh là loại hình tác phẩm được xây dựng trên nền tảng của một tác phẩm đã có (tác phẩm gốc), thông qua việc chuyển đổi nội dung, hình thức hoặc cả hai.
Tuy là một sự sáng tạo dựa trên tác phẩm gốc, nhưng tác phẩm phái sinh phải thể hiện yếu tố sáng tạo đủ độc đáo để được xem như một tác phẩm độc lập và nhận được sự bảo hộ quyền tác giả. Theo Công ước Berne và pháp luật sở hữu trí tuệ Việt Nam, tác phẩm phái sinh bao gồm các hình thức như dịch thuật, phóng tác, cải biên, chuyển thể, biên soạn, chú giải và tuyển chọn.
Theo Công ước Berne, tác phẩm phái sinh được phân loại thành hai nhóm dựa trên cách thức tác động của tác giả đối với tác phẩm gốc. Pháp luật Việt Nam cũng thừa nhận sự phân chia này, và theo khoản 3 Điều 2 Công ước Berne, các tác phẩm dịch, chuyển thể, cải biên từ tác phẩm văn học nghệ thuật đều được bảo hộ như tác phẩm gốc mà không phương hại đến quyền của tác giả ban đầu.
2. Đặc điểm của tác phẩm phái sinh
Tác phẩm phái sinh có những đặc điểm cơ bản sau:
- Gắn liền với tác phẩm gốc: Tác phẩm phái sinh được hình thành dựa trên nền tảng của tác phẩm gốc nhưng vẫn giữ dấu ấn của tác phẩm đó trong nội dung hoặc cốt truyện.
- Sáng tạo mới: Tác phẩm phái sinh có yếu tố sáng tạo riêng, thể hiện ở nội dung, hình thức, hoặc ngôn ngữ mới mẻ mà tác giả đưa vào.
- Bảo hộ quyền tự động: Quyền tác giả của tác phẩm phái sinh phát sinh ngay khi tác phẩm được tạo ra mà không cần đăng ký, miễn là không xâm phạm quyền của tác giả gốc.
Tuy vậy, tác phẩm phái sinh và tác phẩm gốc là hai thực thể độc lập, và mỗi tác phẩm có thể được bảo hộ quyền tác giả riêng, đảm bảo không gây phương hại đến quyền lợi của tác phẩm gốc.
3. Các loại tác phẩm phái sinh
Luật Sở hữu trí tuệ Việt Nam (SHTT) nêu rõ một số loại hình tác phẩm phái sinh phổ biến:
- Tác phẩm dịch thuật: Là việc chuyển đổi toàn bộ nội dung tác phẩm từ ngôn ngữ này sang ngôn ngữ khác. Yếu tố sáng tạo ở đây thể hiện qua lựa chọn ngôn ngữ, cách diễn đạt nhằm giữ nguyên giá trị nội dung và cảm xúc của tác phẩm gốc.
- Tác phẩm phóng tác: Tác phẩm dựa trên ý tưởng của một tác phẩm gốc nhưng được sáng tạo mới về nội dung, tư tưởng hoặc cách thể hiện, làm giảm dần dấu ấn của tác phẩm gốc, để đạt sự độc lập và mới mẻ cao.
- Tác phẩm cải biên: Là tác phẩm biến đổi hình thức diễn đạt hoặc âm nhạc từ tác phẩm gốc. Ví dụ, một bản nhạc được phối lại theo phong cách mới hoặc các ban nhạc được hòa âm.
- Tác phẩm chuyển thể: Tác phẩm gốc được chuyển đổi từ loại hình này sang loại hình khác, chẳng hạn một cuốn tiểu thuyết được chuyển thành kịch bản phim.
- Tác phẩm tuyển chọn: Tác phẩm tập hợp các tác phẩm đơn lẻ một cách chọn lọc, thể hiện sự sắp xếp và tư duy sáng tạo của tác giả trong việc lựa chọn và trình bày.
4. Chủ thể quyền tác giả đối với tác phẩm phái sinh
Pháp luật quy định rõ ràng về các chủ thể có quyền tác giả đối với tác phẩm phái sinh. Bao gồm:
- Tác giả là chủ sở hữu: Khi tác giả tự đầu tư sáng tạo mà không theo hợp đồng giao việc, quyền tác giả thuộc về tác giả đó.
- Đồng tác giả: Khi có nhiều người cùng tham gia sáng tạo tác phẩm, mỗi đồng tác giả sẽ có quyền đối với phần riêng mà họ đóng góp.
- Tổ chức hoặc cá nhân giao nhiệm vụ: Khi tác giả sáng tạo theo nhiệm vụ chuyên môn hoặc hợp đồng, quyền tài sản thuộc về tổ chức giao nhiệm vụ hoặc ký kết hợp đồng.
- Người thừa kế quyền tác giả: Khi tác giả mất đi và tác phẩm được chuyển giao theo luật thừa kế, người thừa kế có quyền sở hữu tác phẩm đó.
- Người được chuyển giao quyền: Tổ chức hoặc cá nhân nhận chuyển giao quyền có thể thực hiện các quyền tài sản theo quy định của pháp luật.
- Nhà nước: Trong các trường hợp đặc biệt như tác phẩm đặt hàng bằng ngân sách nhà nước hoặc tác phẩm vô thừa nhận, Nhà nước là chủ sở hữu quyền tác giả.
5. Quyền sở hữu công chúng
Theo quy định pháp luật, các tác phẩm hết thời hạn bảo hộ hoặc có tính chất cần phổ biến rộng rãi, sẽ thuộc về tài sản công cộng, nơi công chúng có quyền sử dụng mà không cần trả phí hay xin phép. Pháp luật vẫn bảo vệ quyền nhân thân của tác giả ban đầu.
Tóm lại, tác phẩm phái sinh là thành quả sáng tạo dựa trên một tác phẩm gốc, nhưng vẫn mang tính độc lập và sáng tạo riêng. Pháp luật bảo hộ quyền tác giả của tác phẩm phái sinh để khuyến khích sáng tạo, đồng thời bảo vệ quyền lợi của tác giả ban đầu, đảm bảo hài hòa giữa sự sáng tạo mới và quyền lợi của các bên liên quan.
Đọc thêm:
